Nghệ thuật xếp nếp có một lịch sử lâu đời, đi qua bao nhiêu thời đại - từ các y phục xa hoa của tầng lớp thượng lưu ở Ai Cập cổ đại, đến chiếc váy xếp nếp muôn đời quyến rũ đã nổi tiếng cùng tên tuổi Marilyn Monroe, và cuối cùng là đến những khai phá mới mẻ về kỹ thuật này trong ngành thời trang cao cấp hiện đại. Với những nếp gấp tinh xảo và trang nhã được thực hiện qua quy trình chế tác tỉ mỉ, trang phục xếp nếp toát ra vẻ sang trọng và gợi cảm, mãi mãi làm nức lòng giới thời trang. Quy trình xếp nếp đã được trải qua nhiều biến chuyển và cách tân qua bàn tay bao nhiêu nghệ nhân, chịu rất ít tác động của công nghệ kỹ thuật. Cho đến nay, bàn tay con người, truyền thống, óc hiếu kỳ, kinh nghiệm và tri thức lưu truyền qua các thế hệ vẫn đóng vai trò trọng yếu đối với ngón nghề tinh xảo, bền vững với thời gian này. 

Một mẫu xiêm y Delphos được Fortuny phục dựng lại vào năm 2017, tại triển lãm Fortuny, A Spaniard in Venice tại Palais Galliera, Paris | Ảnh: Mickey Riad, Fortuny cung cấp

Kỹ thuật xếp nếp xuất hiện lần đầu tiên trong các y phục Ai Cập cổ đại dành cho tầng lớp thượng lưu. Các tài liệu tham khảo cho rằng kỹ thuật này được áp dụng lên các loại vải sợi thiên nhiên như lanh. Sự khác biệt đẳng cấp và địa vị được thể hiện qua chất lượng vải: các món y phục cao cấp được phơi nắng và “tẩy” trắng, rồi mới được xếp nếp. Bàn về vấn đề này, Bảo tàng Hoàng gia Ontario viết: “Không ai rõ người Ai Cập cổ tạo nếp vải lanh ra sao. Nhưng có hai khả năng. Một là, vải được xếp như các nếp của đàn accordion, rồi được buộc lại và nhúng ướt. Khi vải khô, người ta tháo dây buộc ra, các nếp gấp sẽ lưu lại trên vải. Hai là, vải được ép vào các tấm gỗ có bề mặt gợn sóng, rồi người ta phết một loại keo gọi là sizing lên mặt vải để giữ nếp gấp lại.” Một quy trình chi li mất thời gian như vậy chỉ có thể ưu tiên cho giai cấp trên, và thế là nghệ thuật xếp nếp ra đời như một giá trị xa xỉ. Đến thế kỷ 16, nó lại được áp dụng vào phần diềm cổ áo của tầng lớp hoàng gia; những diềm cổ áo xếp nếp này giống như một thứ tuyên ngôn thời trang, tinh tế đến mức phải được cất giữ riêng trong những cái hộp đặc biệt. Và thường thì người ta chỉ mang chúng một lần thôi là chúng đã bị biến dạng rồi. 

Isador Duncan, chính giữa hình, cùng với con gái nuôi của bà là Irma Duncan, trong xiêm y delphos, khoảng năm 1922. | Ảnh do Fortuny cung cấp

300 năm sau đó, lịch sử đã mang đến cho thế giới phục trang xếp nếp một nhà cách tân mới. Đầu những năm 1900, nhà cách tân - nghệ sĩ - nhà thiết kế thời trang người Tây Ban Nha Mariano Fortuny đã sáng tạo ra một kỹ thuật tạo nếp gấp đặc biệt và dùng nó để chế tác mẫu áo đầm Delphos huyền thoại, ngay tại trụ sở công ty Fortuny ở Venice. Bộ xiêm y thanh nhã được làm từ lụa tốt, phỏng theo hình dáng của một cột trụ Hy Lạp cổ xưa, làm tôn lên những đường cong tự nhiên của cơ thể nữ giới. Bảo tàng Met, nơi lưu giữ bộ xiêm y này, bình luận về nó như sau: “Áo đầm Delphos là một điển hình cho thấy tài năng của Fortuny trong việc vận dụng chất liệu lịch sử vào y phục, trên tinh thần thẩm mỹ hoàn toàn hiện đại. Kiểu áo thụng Hy Lạp cổ xưa Chiton, với kết cấu gồm các mảnh vải hình chữ nhật, đã cung cấp cảm hứng quan trọng cho thiết kế này.”

Áo đầm “Delphos” phỏng lại kết cấu xếp nếp ôm lấy thân hình của y phục và đường nét cột trụ thời Hy Lạp cổ đại. Thiết kế mang tên gọi của người lái chiến xa thành Delphi - một tác phẩm điêu khắc bằng đồng mang hình thù một người lái chiến xa mặc áo thụng chiton. Hình ảnh người lái chiến xa này đã tác động đến kiểu dáng của mẫu y phục, và hình ảnh các mẫu áo choàng chiton xếp nếp bó sát trên các tượng cổ cũng đã cung cấp hình mẫu cho thiết kế xếp nếp này. Chất liệu lụa xếp nếp của “Delphos” giúp chiếc áo dễ dàng khít với thân hình người mặc, nhờ các nếp hẹp có độ co giãn vừa đủ để bó hoặc giãn theo đường nét thân hình, tạo ra một mối tương tác hiện đại giữa y phục và cơ thể.

Váy Delphos được tạo nên từ bốn, năm mảnh lụa satin hoặc taffeta, mỗi mảnh có thể có tới 450 nếp xếp, tất cả đều được thực hiện bằng tay. Những nếp xếp này tinh xảo đến độ ta có cuộn tròn mảnh vải lại thì khi mở ra nó vẫn giữ được đường nét thướt tha. Nhưng ta không bao giờ được giặt nó - nếu không các nếp vải sẽ biến mất. Ta có thể điều chỉnh đường nét cổ áo và tay áo nhờ sợi dây rút bằng lụa đính hạt thuỷ tinh Murano. Tuy Mariano Fortuny được xem là người thiết kế Delphos, ông nhận rằng Henriette Negrin - người vợ và cũng là nàng thơ của mình - mới là tác giả đích thực của mẫu xiêm y này, qua dòng ghi chú do chính ông viết bên lề tấm bằng sáng chế. Bao nhiêu nữ diễn viên sân khấu lừng danh và những phụ nữ huyền thoại của thập niên 1920 đã mặc qua chiếc váy này.

Kỹ thuật xếp nếp mà Mariano Fortuny giữ bản quyền phát minh chính xác là thế nào thì đến nay vẫn ít nhiều là điều bí ẩn - chưa có ai bắt chước được quy trình ấy. Tuy nhiên, tại triển lãm năm 2018 ở Palais Galliera (Paris), với mong muốn hé lộ cho công chúng biết nguồn cảm hứng sáng tạo của nhà thiết kế phong phú đến mức nào, Fortuny đã trình làng công trình đầu tiên của đồ án năm ấy, cho thấy quá trình phục dựng nghệ thuật xếp nếp. Chiếc áo váy “Delphos” màu xanh hải quân được phục dựng lại đã gắn liền với nhân vật Mary trong bộ phim Downton Abbey.

Váy Delphos nguyên bản màu đỏ | Ảnh lấy từ bộ sưu tập của gia đình Riad

Không thể đánh giá thấp tầm ảnh hưởng lâu dài của kỹ thuật xếp nếp đầy tính cách mạng của Fortuny. Các chuyên gia bậc thầy trên khắp Châu Âu đã cải tiến kỹ thuật này, và các nghệ nhân lành nghề đã phát triển nên những phương pháp xếp nếp bền vững với thời gian cũng như những phương pháp mới từ các xưởng độc lập. Một trong những xưởng ấy là studio nổi tiếng gérard lognon, nơi đã chế tác xếp nếp hơn bốn thế hệ. “Giống như là điêu khắc y phục vậy.” - Leopoldine Pataa, nhà chế tác xếp nếp của xưởng đã phát biểu với Fashion Network như vậy. Quy trình chế tác của Lognon như sau: đặt vải vào giữa hai khuôn bằng giấy kraft được tạo tác tinh xảo, rồi sau đó cho chúng vào lò hơi trong hơn một giờ đồng hồ, tuỳ vào chất liệu vải, rồi gỡ vải ra khỏi khuôn một cách khéo léo để không làm hỏng hoa văn. Ví dụ, để tạo ra một kiểu xếp nếp dạng loe - cho váy xoè chẳng hạn, người ta phải đặt vải vào giữa một khuôn bìa cứng có hai lớp trải ra bàn như một chiếc quạt mở rộng. Fashion Network bình luận: “Gerard-George Lognon thường nói, ông ấy đã thêm vào cho vải một vẻ sang trọng, một nét thẩm mỹ rất gần với nghệ thuật xếp giấy origami, khi mà từng nếp gấp khác nhau lại tạo ra những hiệu quả khác nhau. Lognon đã phát minh ra một vài kiểu xếp nếp riêng, và xưởng của ông có sơ sơ 2500 khuôn được dùng để tạo ra 2000 mẫu xếp nếp khác nhau.”

Screenshot từ video về Atelier Gerard Lognon do Sure Shot Paris thực hiện

Tay nghề tạo tác xếp nếp là một thứ nghệ thuật và tri thức đã được truyền bá qua nhiều thế hệ trong họ tộc, và giờ đây càng ngày càng trở nên quý hiếm - khi Gerard-George Lognon về hưu mà không có người kế thừa tiếp quản xưởng, xưởng được Chanel mua lại để gìn giữ tay nghề truyền thống này. Xưởng vẫn hoạt động độc lập dưới chi nhánh Paraffection của Chanel. Chi nhánh này được thành lập vào năm 1997 để bảo tồn và quảng bá di sản, mỹ nghệ và kỹ thuật chế tác của các xưởng thời trang thủ công. Đến năm 2015, Paraffection đã thu thập được 12 xưởng mỹ nghệ, bao gồm xưởng làm nón, xưởng làm găng tay, và xưởng thêu.

Screenshot từ video về Atelier Gerard Lognon do Sure Shot Paris thực hiện

Hoa văn xếp nếp đã trở thành một phần trang nhã của mọi y phục cao cấp đương đại, và Chanel và Christian Dior cũng như nhiều nhà thiết kế khác đều thường đưa hoa văn xếp nếp tinh xảo vào y phục của họ. Đến thập niên 1989, nhà thiết kế thời trang Issey Miyake đã bắt đầu một cuộc khai phá về hình thái và cử động của cơ thể. Cùng thời gian này, Miyake bắt đầu thể nghiệm với nghệ thuật xếp nếp, với ý đồ khai mở những tiềm năng của kỹ thuật này. Khi nhà biên đạo múa ba-lê William Forsythe đến gặp Miyake để bàn việc tạo tác y phục cho vở diễn “The Loss of Small Detail” ở Frankfurt, Miyake đã được khơi gợi cảm hứng để cách tân nên một loại y phục xếp nếp có thể dễ dàng chuyển động theo cơ thể của diễn viên múa. Thế là ông sử dụng một loại chất liệu dệt mới, nhẹ, và tung ra kỹ thuật tên là xếp nếp y phục. Với phương pháp này, miếng vải khổ lớn được cắt và khâu thành hình y phục, được kẹp giữa hai lớp giấy washi và cuối cùng được đưa vào máy ép hơi nóng. Khác với các sản phẩm đi trước, các mẫu xếp nếp này được kết vào y phục sau khi nó đã thành hình.

Những thử nghiệm ban đầu này đã đưa đến nhiều sự điều chỉnh khác, và sau đó dòng sản phẩm PLEATS PLEASE ISSEY MIYAKE ra đời. Nhãn hiệu này cung cấp các mặt hàng quần áo trang nhã và tiện dụng, dễ mặc, dễ gìn giữ, dễ sử dụng khi đi du lịch, có thể chuyển đổi từ không gian công việc sang không gian vui chơi. Dòng sản phẩm xếp nếp này được tung ra vào năm 1988 rồi trở thành một thương hiệu riêng cùng với bộ sưu tập xuân-hè 1994. Ngày nay thương hiệu sản xuất ra những y phục nhẹ, khó nhàu, không cần giặt khô, và có thể xếp rất nhỏ gọn để dễ mang vác cất giữ. PLEATS PLEASE đã ăn sâu vào đời sống thường nhật của phụ nữ hiện đại, trở thành một thương hiệu phản ánh rõ quan niệm nền tảng của Issey Miyake - “thiết kế không phải vì triết lý, mà là vì đời sống.”

Screenshot từ sản phẩm thời trang cao cấp Savoir Faire - mẫu xếp nếp của Maison Lognon của Christian Dior

Năm 2019, cửa hiệu chủ lực đầu tiên của HOMME PLISSÉ ISSEY MIYAKE, do Tokujin Yoshioka thiết kế, đã khánh thành tại Minami-Aoyama, Tokyo. Khách hàng có thể quan sát quy trình ráp mẫu xếp nếp vào y phục trên cỗ máy chế tác được bố trí ở đằng sau cửa hiệu. Ngoài ra cửa hiệu còn cho trưng bày phương pháp xếp nếp đặc trưng của Miyake, gọi là “kiểu xếp nếp Seihin”: người ta cắt vải và khâu chúng lại theo cỡ lớn gấp rưỡi bình thường. Việc Miyake đặt máy trong cửa hiệu để mọi người cùng ngắm cho thấy hoa văn xếp nếp cho đến nay vẫn còn thu hút lòng yêu thích và hiếu kỳ của công chúng thế nào - nó là một kỹ thuật trường cửu với thời gian, một nền di sản có bề dày phức tạp sẽ còn khai mở dần qua nhiều thời đại nữa. 

Screenshot từ sản phẩm thời trang cao cấp Savoir Faire - mẫu xếp nếp của Maison Lognon của Christian Dior

Screenshot từ dòng y phục xếp nếp dành cho nam giới Savoir-Faire mùa hè 2020 của Christian Dior

Screenshot từ dòng y phục xếp nếp dành cho nam giới Savoir-Faire mùa hè 2020 của Christian Dior

Hình ảnh từ PLEATS PLEASE ISSEY MIYAKE

Hình ảnh từ PLEATS PLEASE ISSEY MIYAKE

Cỗ máy chế tác xếp nếp tại hiệu chủ lực HOMME PLISSÉ ISSEY MIYAKE ở Minami-Aoyama, Tokyo

Ảnh do Issey Miyake cung cấp

Khách tham quan có thể ngắm quy trình tạo tác “xếp nếp seihin (product pleats)” của Miyake

Ảnh do Issey Miyake cung cấp

Biên dịch: HC

Xem bài viết gốc trên Designboom tại đây